Η Στεμνίτσα, μια όμορφη κωμόπολη της Αρκαδίας, είναι κτισμένη πάνω στις πλαγιές του Μαινάλου. Η ιστορία της Στεμνίτσας χάνεται στα πρώτα μεταβυζαντινά χρόνια, και μόνο τον 16ο αι. βρίσκουμε τις πρώτες γραπτές αναφορές γι΄αυτήν. Από τον 18ο αι. με την αύξηση του πληθυσμού της, η Στεμνίτσα, αναπτύσσεται σε σπουδαίο κεφαλοχώρι, σε Χώρα όπως λεγόταν και παράλληλα σημειώνει ξεχωριστή πνευματική, καλλιτεχνική και οικονομική ανάπτυξη.
Στα χρόνια του Αγώνα η Στεμνίτσα πρόσφερε πολλά, μαζί τις γειτονικές της πόλεις της Γορτυνίας. Χαρακτηριστική είναι προσφώνηση προς τους Στεμνιτσιώτες του Γορτύνιου πρωθυπουργού Θ. Δεληγιάννη: «Ελλήνων εξυπνότεροι οι Πελοποννήσιοι, Πελοποννησίων οι Αρκάδες, Αρκάδων οι Γορτύνιοι και Γορτυνίων οι Στεμνιτσιώτες».
Η ακμή της Στεμνίτσας συνεχίστηκε ολόκληρο τον 19ο αι., ενώ από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι., όταν η μετανάστευση προς το εξωτερικό, αλλά και προς τα αστικά κέντρα του εσωτερικού, γενικεύτηκε, άρχισε και για τη Στεμνίτσα ο μαρασμός. Η παλαιά Χώρα Στεμνίτσα με τους 3.000 κατοίκους, σήμερα είναι χωριό με ολιγάριθμο πληθυσμό που ωστόσο κρατά ζωντανή την πλούσια ιστορία του.
Αρχαία ελληνική μυθολογία
Η αρχή τις ιστορίας της Στεμνίτσας, ή ελληνοπρεπέστερα του Υψούντος, πρέπει να αναζητηθεί στα βάθη των αιώνων, σ’ αυτή την αρχαία ελληνική μυθολογία που οι ρίζες της βρίσκονται στους προϊστορικούς χρόνιους. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη μυθολογία ο βασιλιάς
Λυκάονας τον οποίο ο Δίας οργισμένος μεταμόρφωσε σε Λύκο, είχε πενήντα γιους και μία κόρη. Καθένας από τους γιους του έκτισε μία πόλη στην περιοχή δίνοντάς της το όνομά του. Έτσι ο Υψούς έκτισε την ομώνυμη προς αυτόν πόλη.
Η ιστορία της παρακολουθεί τις ιστορικές στιγμές του Ελλαδικού χώρου, χωρίς, όμως, κατά την αρχαιότητα να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις.
Τα πρώτα Βυζαντινά μνημεία του Υψούντος χρονολογούνται γύρω στον 6ο αιώνα μ.Χ. Κατά συνέπεια με βεβαιότητα θεωρείται ότι από τότε την περιοχή κατοικούσαν Χριστιανοί οι οποίοι ασχολούνταν με τη η γεωργία και τη βιοτεχνία. Οι τεχνίτες γυρίζοντας στις περιοχές της νοτιότερης Πελοποννήσου ασκούσαν την τέχνη τους ενώ φυσικό επακόλουθο ήταν το φαινόμενο της μόνιμης αποδημίας Υψουντίων σε άλλες, ευφορότερες περιοχές.
Μετονομασία από Υψούς σε Στεμνίτσα
Η: μετονομασία του Υψούντος σε Στεμνίτσα τοποθετείται το 746 μ.Χ. χρόνος κατά τον οποίο στην Πελοπόννησο ενέσκηψε πανώλη. Ο αποδεκατισμός των κατοίκων της περιοχής και το έντονο δημογραφικό πρόβλημα που προκλήθηκε, οδήγησε τον Αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως, Κωνσταντίνο τον Ε’, στην απόφαση να επιτρέψει την ειρηνική μετοίκηση Σλάβων από βόρειες περιοχές στην Πελοπόννησο.
Οι επήλυδες ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και τη γεωργία και, όπως είναι φυσικό, τους τόπους τους οποίους κατοικούσαν τους ονόμαζαν ανάλογα με τη φυσιολογία τους. Έτσι την περιοχή του Υψούντος την ονόμασαν Στεμνίτσα που σημαίνει δασώδης.
Το κάστρο, όπως και σήμερα ονομάζεται, είναι μάρτυρας της επέλασης των Φράγκων από την περιοχή και αποτελούσε το οχυρό των κατακτητών. Οι Έλληνες και οι εξελληνισθέντες Σλάβοι δεν τους συμπαθούσαν και ζητούσαν ευκαιρία να ξεσηκωθούν εναντίον τους. Αποτελούσε δε η Στεμνίτσα ένα από τα εικοσι δύο φέουδα της Βαρωνίας του Γάλλου ευγενή Ούγο Δεβρυγέρ.
Μετά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και κατά την Τουρκοκρατία, η Στεμνίτσα γνώρισε ακμή όπως μαρτυρούν τα μνημεία. Η ακμή αυτή οφείλεται στην ορεινή και απόκρημνη θέση την οποία κατέχει διότι σ’ αυτήν κατέφευγαν επιφανείς οικογένειες Ελλήνων άλλων περιοχών, προκειμένου να αποφύγουν τις συνέπειες του τούρκικου ζυγού. Στη συνέχεια και λόγω αυτού του γεγονότος, η Στεμνίτσα εξελίσσεται σ’ ένα από τα σπουδαιότερα εμπορικά και βιοτεχνικά κέντρα της Πελοποννήσου.
Η κληρονομική τέχνη της κατασκευής εκκλησιαστικών κωδώνων, η τέχνη του καμπανά, καθώς και οι τέχνες της κατασκευής κηροπηγίων, της αργυροχοΐας και χρυσοχοΐας ήσαν μερικές από τις σπουδαιότερες δραστηριότητες της οικονομικής ζωής του τόπου, μαζί με αυτές του κηροπλάστη, του γανωματή ή του μπαλωματή…
Κατά τα τέλη του 170υ αιώνα ιδρύεται η Ελληνική Σχολή Στεμνίτσης στη βιβλιοθήκη της οποίας υπήρχαν χιλιάδες τόμων. Η Σχολή συνέβαλε ουσιαστικά στην πνευματική καλλιέργεια των κατοίκων της περιοχής.
Μεγάλο πλήγμα επιδρομέων υφίσταται η Στεμνίτσα μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Ορλώφ στα 1770. Η επέλαση των Τουρκαλβανών δεν άφησε ανέπαφη τη Στεμνίτσα αλλά αντίθετα προκαλεί καταστροφές, οι δε κάτοικοί της σώζονται από θαύμα ενώ είχαν κλειστεί στη μονή του Προδρόμου.
Κολοκοτρώνης και Στεμνίτσα
Όμως, η Στεμνίτσα πρόκειται να συνδέσει το όνομά της με τη μορφή του εθνικού ήρωα, πρωταγωνιστή της επανάστασης του 1821, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Ήδη από το 1802, όποτε διέτρεχε κίνδυνο από τους Τούρκους, ο γέρος του Μωριά κατέφευγε στη Στεμνίτσα την οποία υπεραγαπούσε. Μετά τον ξεσηκωμό των Ελλήνων η Στεμνίτσα θα αποτελέσει το κέντρο των επιχειρήσεών του, ενώ σ’ αυτήν θα βρει παρηγοριά στη λύπη του από το χαμό του γιου του.
Εθνική Επανάσταση του 1821
Η Εθνική Επανάσταση του 1821 βρίσκει τους Στεμνιτσιώτες έτοιμους. Σώμα που αποτελούσαν όσοι απ’ αυτούς ήσαν ικανοί να φέρουν όπλα, την 25η Μαρτίου, με οπλαρχηγούς τους Κωνσταντίνο Αλεξανδρόπουλο, Γεώργιο, Βασίλειο και Δημήτρη Ροϊλό, ενώθηκαν με άλλους και, κάτω από τις διαταγές του Κολοκοτρώνη, μετείχαν στην πολιορκία της Καρύταινας.
Δύο μήνες μετά την έναρξη του αγώνα, η Στεμνίτσα επιλέγεται από τη Συνέλευση των Καλτετζών ως έδρα της Α’ Πελοποννησιακής Γερουσίας περνώντας στο προσκήνιο της Ιστορίας.
Στεμνίτσα ή Υψούς ονομασίες που κλείνουν μέσα τους από τη μια πληροφορίες γύρω από χωρογραφία της περιοχής κι από την άλλη στιγμές της τοπικής ιστορίας. Μια γωνιά της ορεινής Αρκαδίας με μνημεία ικανά να ξεδιπλώσουν στα μάτια του σύγχρονου επισκέπτη τις περιπέτειες του Ελληνισμού από την εποχή του Ομήρου ως σήμερα….
Πηγή: Λαογραφικό Μουσείο Στεμνίτσας